– Den nasjonale grunnforteljinga om heltar og skurkar under andre verdskrig har tapt glansen sin.

Det seier litteraturprofessor Unni Langås ved Universitetet i Agder (UiA).

Ho er aktuell med ein ny bok om korleis krigsforbrytarar vert framstilte i dagens kunst- og kulturuttrykk.

I 80 år har den norske forteljinga om krigen vore nokså eintydig.

På den eine sida stod kongen, gutta på skauen og dei gode nordmennene. På den andre sida Vidkun Quisling, svikarane og dei vonde tyskarane. Denne svart-kvite framstillinga vert no utfordra.

Nye forteljingar gir nye tolkingar

– Nye forteljingar kjem stadig med nye tolkingar av korleis vi forstår og minnest krigen. Nokre av dei forsøker også å endre vårt syn på fortida på enkelte område, seier Langås.

Saman med kollega Henrik Torjusen er ho redaktør av boka Krigsforbrytere i dagens estetiske minnekultur.

Boka inneheld 14 studiar av nyare forteljingar der svikaren, landsforrædaren og andre krigsforbrytarar står i sentrum. Forteljingane er henta frå sakprosa, dikt og romanar. Men også kunstverk, framsyningar på teater og minnestader vert sett på som forteljingar.

Minnestudiar undersøkjer korleis vi hugsar fortida

Minnestudiar er ikkje historiske studiar av det som faktisk har skjedd, men handlar om å undersøkje korleis vi skaper og held ved like minne om fortida.

– Minnestudiar dreiar seg om korleis vi opplever og tolkar det som har skjedd og formidlar det vidare i film, bok og andre former for forteljing, seier Langås.

Grunnforteljinga under press

Heilt sidan 1945 og fram til rundt 1990 har den norske forteljinga om krigens heltar og svikarar vore nokså einsarta. Forteljinga har etablert seg som den nasjonale grunnforteljinga om krigsåra.

– Grunnforteljinga viser korleis nasjonen gjerne vil forstå seg sjølv, men ho har ikkje særleg rom for nyansar. Her er du anten blant dei gode eller dei vonde, blant heltane eller svikarane, seier Langås.

Grunnforteljinga var pensum på lærarskule, småskule og vidaregåande fram til nyare tid. I tillegg var forteljinga gjerne ein del av 17. mai-talane rundt om i landet. Slik vart minna om heltar og svikarar haldne ved like.

Men frå omkring 1990-åra har stadig fleire barn, barnebarn og oldebarn laga forteljingar om familiemedlem som ikkje var krigsheltar. Det er ein internasjonal trend som også gjeld her i landet.

– Nyare forteljingar om krigen handlar stadig oftare om dei som hamna på feil side. Det har kome talrike framstillingar av krigsforbrytaren dei siste åra, seier Langås.

Sjølvransaking og oppgjer

Eit tema som stadig dukkar opp i dei nye forteljingane, er ein oppvekst fylt av skam og forteiing. Etterkomarane tek eit oppgjer med ei tid og ein krig som ikkje var deira eigen, men likevel har prega dei og deira familie i mange år.

– Det handlar både om trongen til å bli kjent med slekta si – og frykta for å kjenne seg igjen i dei. Mange er redde for at deira eigen identitet er prega av det ekstreme hos ein far som torturerte eit offer, eller ein oldefar som sveik landet, seier Langås.

Sjølv presenterer ho mellom anna ein analyse av forfattarane Erlend Wichne, Wencke Mühleisen og Ida Jackson i artikkelsamlinga.

– Dei fortel på eit vis ei dobbel historie. Dei fortel om ei nazistisk fortid i nær familie og gjer eit forsøk på å forstå seg sjølv og sitt eige liv i dag ut frå det, seier ho.

Monster vert menneske

At krigsforbrytarane no vert framstilte som nyanserte menneske i staden for monster, betyr ikkje at dei vert frifunne eller framstilte som skuldfrie.

– Det betyr berre at bildet av eintydige heltar og svikarar vert nyansert. Å komme nært innpå forbrytaren gjer at personen vert meir enn berre forbrytar. Han vert far, bror, familiemann, seier Langås.

Nye røyster snakkar

Ho minner om at det slett ikkje er nytt at den oppfatninga vi har av krigen i stor grad er basert på filmar og litteratur.

– Fortida er over, men minna vert stadig gjenfortald på gamle og nye måtar. Dagens forteljingar er ei slags ny forhandling med grunnforteljinga om det rette perspektivet på fortida, seier Langås.

Nye bøker og filmar skaper debatt om grunnforteljinga og måten vi forstår krigen på. Slik oppstår nye tankar og førestillingar om fortida, forklarer forskaren.

– Hugs til dømes at verken jødar eller kvinner var ein del av minna om den norske krigen i dei første tiåra etter krigen, seier Langås.

Ho viser til boka om Herman Sachnowitz, «Det angår også deg» frå 1976, som ei av dei første bøkene om krigen sett frå eit norsk-jødisk perspektiv.

– Også forteljingar om kvinner som fekk barn med tyske soldatar har fått nye tolkingar. Etter krigen vart dei skamplikte og kalla tyskertøser. I nyare forteljingar vert dei også tolka som unge og forelska kvinner, seier ho.

Kunst formar minne

For Langås er det viktig å understreke at desse perspektiva ikkje handlar om å undergrave sanninga om krigen, men om å utvide forståinga vår.

– Den nasjonale grunnforteljing har hatt sin glansperiode. No ønskjer forfattarar, kunstnarar og andre som fortel om krigen å vise fleire sider ved heltane og skurkane frå krigens dagar, seier Langås.

Artikkelen er produsert og finansiert av Universitetet i Agder

Universitetet i Agder er én av over 80 eiere av forskning.no. Deres kommunikasjonsansatte leverer innhold til forskning.no. Vi merker dette innholdet for å tydelig skille formidling fra uavhengig redaksjonelt stoff.
Her kan du lese mer om ordningen.

Les også disse artiklene fra Universitetet i Agder:

• 

  Færre strøk i matte når studenter var veiledere

• 

  Fordelane med å skrive saman – med kvarandre og med kunstig intelligens

• 

  Ny trend: Pårørande får oftare hovudrolla i litteraturen

• 

  – Kunstig intelligens skal hjelpe mennesker, ikke erstatte dem

• 

  Forskarar granskar no fleire hundre år gamle slangar på jakt etter dødeleg sjukdom

• 

  – Ei slags overtru på at KI vil løyse det meste

Les flere artikler fra Universitetet i Agder her.

forskning.no vil gjerne høre fra deg!
Har du en tilbakemelding, spørsmål, ros eller kritikk? TA KONTAKT HER