Rett under vasskorpa glir vågekvalen framover i vatnet. Ein båt nærmar seg forsiktig det store dyret.
I baugen står forskar Audun Rikardsen frå UiT Norges arktiske universitet med blikket festa på kvalen. Han instruerer båtføraren: litt mot høgre, litt lenger fram.
Omsider er han nær nok, han trekker av på merkerifla. Suksess!
Vågekvalen sym vidare som før, men no med eit lite satellittmerke som passasjer.
– Dei er veldig utfordrande dyr å merkje, for dei sym raskt og er berre nokre få sekund i overflata, forklarar havforskar Carla Freitas.
Kvalen og karbonet
Vågekvalen var den første som vart merkt i eit EU-prosjekt kalla OceanICU, der Havforskingsinstituttet er ein av 31 partnarar.
OceanICU skal gå over fem år og vert leia av NORCE.
– Målet med prosjektet er å forstå det oseaniske karbonkrinsløpet betre – og særleg den biologiske delen, som er meir kompleks enn det ein først gjekk ut frå, seier Freitas.
Karbon er eit grunnstoff som sirkulerer i økosystemet. Det finst i alt som er eller har vore levande. Koreis påverkar vågekvalen karbonkrinsløpet?(Foto: Carla Freitas, HI)
Til no har ein hovudsakeleg granska korleis planteplankton og bakteriar bidreg til den biologiske karbonsyklusen i havet – korleis planteplankton tek opp CO₂ gjennom fotosyntese og går inn i næringskjeda eller søkk til djuphavet, der karbonet vert langtidslagra.
Men dei siste åra har forskarane etterlyst kunnskap om korleis andre organismar som ligg høgt i næringskjeda – som kval – bidreg. Det er dette forskarar frå Havforskningsinstituttet no skal granske med utgangspunkt i vågekvalen, som dei allereie har gode biologiske data på.
Dei spør: På kva måte og i kor stor grad påverkar kvalen den biologiske karbonkrinsløpet?
Karbonkrinsløpet i havet – enkelt forklart
Havet spelar ei viktig rolle i karbonkrinsløpet. Det tek opp kring 25 prosent av CO₂-utsleppa i atmosfæren gjennom fysiske, kjemiske og biologiske prosessar.
I havets biologiske karbonkrinslaup, vert karbon teke opp av planteplankton og marin vegetasjon som brukar CO₂ i fotosyntesen. Ein del av dette karbonet søkk til havbotnen med daude plantar og planteplankton. Der vert det anten brote ned av bakteriar eller langtidslagra i sedimenta og såleis teke ut av det aktive krinsløpet.
Resten av karbonet vert ført vidare i næringskjeda – som når planteplankton vert ete av dyreplankton, som igjen vert ete av fisk og andre dyr. Desse pustar ut CO₂, som vert sirkulert tilbake.
Gjødslar avføringa havet?
Når kvalen et, anten måltidet finn stad i overflata eller i djupvatn, skil han ut avføring og urin i store mengder.
Til saman bæsjar faktisk vågekvalane rundt Svalbard heile 600 tonn kvar einaste dag. Forskarane har ein teori om at kvalbæsj og urin er viktig for planteplanktonet – at avføringa gjødslar havet, slik som kyr og sauer gjødslar mark på land.
– Vi har begynt å rekne på kor mykje næringsstoff kvalane skil ut, for dette finst det ikkje gode data på enno, seier Freitas.
Ved hjelp av kvalmerkene skal havforskarane undersøke kor kvalen får i seg næringsstoffa – kor djupt dei dukkar og kor i vassøyla dei et.
– I neste ledd skal vi granske korleis planteplanktona tek opp næringsstoffa, fortel forskar Kjell Gundersen. Han skal leie planktondelen av eksperimenta.
Annonse
– I tillegg skal vi sjå på mengda karbon som søkk frå kvalavføring, og når ein kval døyr og sjølv søkk til djupvatn, legg Freitas til.
Spennande vandring
Vågekvalen utanfor Andenes er merkt med eit djupnemerke, som skal henge fast i nokre dagar. Det fortel både kor djupt kvalen dukkar og kor han sym.
– Vågekvalen har hatt veldig spennande rørsler. Han var på vandring nordover, og i løpet av nokre få dagar var han heilt nord i Russland, seier Freitas.
Denne vandringa er truleg ein del av vågekvalen sin migrasjon til sommarbeite i dei nordiske hav. I vinterhalvåret oppheld vågekvalane seg i varmare strok, der dei parar seg og får ungar.
Merket er programmert til å samle mykje data dei første dagane. Desse vert sende til forskarane via ein satellitt kvar gong kvalen er i overflata, og dannar utgangspunktet for å forstå kor desse store dyra et og oppheld seg.
I løpet av sommaren har to kvalar til vorte merkte, og forskarane håpar på endå fleire.
Nye modellar kan gje svar
Dei nye dataa frå merkeprosjektet og labanalysane ender så opp på havforskar Morten Skogen sitt bord. Han arbeider med økosystemmodellar. Ved hjelp av likningar beskriv han korleis ulike artar i havet fungerer saman, korleis økosystemet kan påverkast av alle mogelege faktorar.
Skoger er med i arbeidsgruppa som skal vidareutvikle dagens modellar med den nye kunnskapen som kjem frå OceanICU-prosjektet.
– Hovudmålet er å granske karbontransport. For å redusere usikkerheita i klimaframskrivingar er det avgjerande å få med alle dei viktigaste prosessane, seier Skogen.
Globale modellar, regionale modellar og prosessmodellar skal under lupa.
Annonse
Forskarane skal granske korleis modellane for økosystem kan verte endå betre. Dei vil sjå om det er mogeleg å overføre kunnskap frå lokale prosessar til det globale karbonbudsjettet. Det kan gje ei større forståing for kva rolle kvar enkeltdel spelar i karbonkrinsløpet.
Vågekval
Vågehvalen er den mest talrike av bardehvalane i norske farvatn, og ein reknar med at den nordaustatlantiske bestanden er på godt over 100.000 dyr.
Andre norske namn: Vert òg kalla «minke», som har vorte teke opp i det engelske «mink whale»
Latinsk namn: Balaenoptera acutorostrata.
Maks størrelse: 9 meter lang og 5–8 tonn i våre farvatn
Levetid: Minst 30 år
Leveområde: I alle verdshav
Kalvingsområde: Truleg i varmare farvatn
Føde: Plankton og fisk
Særtrekk: Ein av dei vanskelegaste kvalane å observere fordi han vanlegvis ikkje har noko synleg blåst og berre er opp eit par sekund om gangen. Her nord er dei mørke på ryggen med ei nesten kvitaktig bukside. Brystfinnen har eit tydeleg kvitt band, og bardane er kvitaktige.
Når Carla Freitas har samla inn data om vågekvalen sine rørsler og måltidsvanar, skal Skogen for første gong inkludere desse som ei kjelde. Så køyrer han same modellen to gongar: med og utan kval, for å sjå kor viktig kvalbæsjen er.
– Det er kvalar i alle hav, så det store spørsmålet er kor mykje dei bidreg i karbontransporten globalt, seier Skogen.
Forskingsprosjektet OceanICU
OceanICU er eit prosjekt i Horizon Europe, som er EU sitt forsking- og innovasjonsprogram for 2021–2027. Målet er å få oppdatert kunnskap om den biologiske karbonpumpa og dei mange prosessane som høyrer til.
